هنر عروسکی ایران، گنجینه‌ای پربار از سنت‌ها و تکنیک‌هاست که “جیگی جیگی” یکی از درخشان‌ترین و در عین حال پنهان‌ترین بخش‌های آن به شمار می‌رود. این پدیده فرهنگی و هنری، که ریشه‌هایی عمیق در تاریخ و فرهنگ خراسان دارد، نقشی بی‌بدیل در حفظ میراث بومی ایفا می‌کند و احیای آن می‌تواند به تقویت هویت فرهنگی و ارتقاء هنرهای نمایشی در ایران و منطقه کمک شایانی کند.
“جیگی جیگی”: از شخصیت تاریخی تا تکنیک نمایش عروسکی
محمد برومند، کارگردان برجسته تئاتر عروسکی، “جیگی جیگی” را مفهومی دوگانه و حائز اهمیت در فرهنگ و هنر خراسان معرفی می‌کند. در ابتدا، “جیگی جیگی” به عنوان یک شخصیت تاریخی شناخته می‌شود. در دهه‌های ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰ شمسی، این نام به یک پیرمرد هنرمند در مشهد اطلاق می‌شد که با استفاده از عروسک بز و هنر بزرقصانی، شادی را به میان مردم می‌آورد. این شخصیت در منابعی چون کتاب “جیگی جیگی”، کتاب “مطب عشق” و فیلم “دایره عصمت” به عنوان نمادی از تئاتر مردمی و عروسکی محلی ثبت شده است.
بعد معنوی و مذهبی این شخصیت نیز قابل توجه است؛ مرگ این هنرمند به گونه‌ای شگفت‌انگیز در حرم امام رضا (ع) اتفاق افتاد و همانجا به خاک سپرده شد. این واقعه منجر به باور عمومی مردم مشهد مبنی بر علاقه امام رضا (ع) به این هنرمند شد. حدیثی از امام رضا (ع) که می‌فرماید: “بعد از واجبات، بهترین عمل شاد کردن مردم است” نیز بر اهمیت این هنر و هنرمند تأکید می‌کند و جایگاه فرهنگی “جیگی جیگی” را عمق می‌بخشد.
اما بخش دوم و کمتر شناخته شده “جیگی جیگی”، به یک تکنیک منحصر به فرد نمایش عروسکی اشاره دارد. برومند سال‌هاست که در پی پژوهش و برجسته‌سازی این بخش است و در چندین کتاب و مقاله به آن پرداخته است. “جیگی جیگی” یک تکنیک نمایش عروسکی بومی خراسان بزرگ است که قدمتی دیرینه دارد و ریشه‌های آن به فرهنگ ایران باستان بازمی‌گردد.
ریشه‌های باستانی و گستره جغرافیایی “جیگی جیگی”
نماد بز، که در هنر “جیگی جیگی” نقش محوری دارد، در سنگ‌نگاره‌ها و سفالینه‌های باستانی ایران دیده می‌شود؛ برخی از آن‌ها حتی به عنوان نخستین انیمیشن‌های جهان شناخته شده‌اند. این نماد در ادبیات و تئاتر باستانی ایران نیز حضور دارد، به عنوان مثال، در قصه معروف “درخت آسوری” که به گفت‌وگوی بز با درخت خرما می‌پردازد.
این تکنیک نمایش عروسکی در خراسان با نام “جیگی جیگی” و در تبریز با نام “تم” شناخته می‌شود. با توجه به گسترش جغرافیایی و تطور هنر در طول تاریخ، این تکنیک در مناطق مختلف خراسان بزرگ، از جمله تاجیکستان، افغانستان و بخش‌هایی از هند نیز اجرا می‌شده است. پس از رواج قصه “ضامن آهو” در خراسان، نمایش‌های مبتنی بر بز به نمایش‌های آهو تغییر یافت و شعر “آهو بره” به بخشی جدایی‌ناپذیر از این هنر تبدیل شد.
احیا و چالش‌های “جیگی جیگی” در دوران معاصر
برومند حدود ۱۵ سال است که به صورت متمرکز روی “جیگی جیگی” کار کرده و با تولید محتواهای مختلف، این هنر را احیا کرده است. او اشاره می‌کند که امروزه با جستجو در فضای مجازی، اطلاعات زیادی درباره “جیگی جیگی” یافت می‌شود که بسیاری از آن‌ها پس از انتشار کتاب و فیلم نمایشی او منتشر شده‌اند. هرچند که برخی بدون ذکر منبع از این آثار استفاده کرده‌اند، اما خوشحالی اصلی از این است که “جیگی جیگی” پس از دهه‌ها فراموشی نسبی، دوباره جان گرفته و محبوبیت زیادی کسب کرده است.
این هنرمند تئاتر عروسکی همچنین به دستاوردها و چالش‌های جشنواره بین‌المللی “جیگی جیگی” اشاره می‌کند. این جشنواره که به عنوان اولین جشنواره خصوصی تئاتر عروسکی ایران برگزار شد، با حمایت مالی و معنوی کمپانی بین‌المللی سیمرغ و تلاش‌های فراوان به موفقیت چشمگیری دست یافت. این رویداد فرهنگی به چنان جایگاهی رسیده که در کتابی که توسط جمعی از پروفسورها و دکترای تئاتر نوشته شده و توسط انتشارات دانشگاه کمبریج انگلستان منتشر شده، به عنوان یکی از سه جشنواره معتبر جهان معرفی شده است. این موفقیت، نشان‌دهنده اهمیت و کیفیت بالای این رویداد فرهنگی و توانایی هنر ایران در رقابت با سطح بین‌المللی است.
چشم‌انداز آینده و اهمیت حفظ میراث فرهنگی
با وجود موفقیت‌های کسب‌شده، این جشنواره با مشکلاتی همچون کمبود مالی و برخی مخالفت‌ها نیز مواجه بوده است که با تلاش مستمر برطرف شده‌اند. امید است با همکاری یونیما (اتحادیه بین‌المللی تئاتر عروسکی)، جشنواره “جیگی جیگی” در سال‌های آینده نیز برگزار شود تا این هنر کهن بیش از پیش معرفی و گسترش یابد.
“جیگی جیگی” به عنوان یک پدیده فرهنگی و هنری، چه در قالب یک شخصیت تاریخی و چه به عنوان یک تکنیک نمایش عروسکی، نقشی حیاتی در حفظ و انتقال میراث فرهنگی خراسان ایفا می‌کند. احیای این هنر و برگزاری جشنواره‌های مرتبط با آن، نه تنها به حفظ هویت فرهنگی کشور کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به ارتقاء هنرهای نمایشی در ایران و کل منطقه نیز منجر شود. این تلاش‌ها برای حفظ و گسترش هنرهای بومی، سرمایه‌گذاری برای آینده فرهنگی و هنری کشور است.
