قنات‌ها، این شریان‌های حیاتی که قرن‌ها تمدن را در دل مناطق خشک و نیمه‌خشک ایران جاری ساخته‌اند، این روزها در استان مرکزی با تهدیدی جدی روبرو هستند. افت بی‌سابقه سطح آب‌های زیرزمینی و تغییرات اقلیمی که الگوی بارش را دگرگون کرده، نفس این سازه‌های آبی چند هزار ساله را به شماره انداخته و بسیاری از آن‌ها را به کام خشکی کشانده است. این وضعیت نه تنها تهدیدی برای کشاورزی و معیشت جوامع محلی است، بلکه زنگ خطری برای نابودی یک میراث ارزشمند مهندسی و فرهنگی به شمار می‌رود.
مجتبی مرادی، مدیر دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای مرکزی، با ارائه آماری نگران‌کننده از وضعیت قنات‌های استان گفت: “بر اساس آخرین سرشماری جامع منابع آب استان، از مجموع 3898 رشته قنات موجود، متاسفانه 1062 رشته به طور کامل خشک شده و دیگر توان انتقال آب را ندارند. این بدان معناست که نزدیک به 27 درصد از این سیستم‌های سنتی تامین آب، کارکرد خود را از دست داده‌اند.” وی در ادامه افزود: “قنات‌های دایر استان نیز در مجموع سالیانه حدود 375.4 میلیون مترمکعب از منابع آبی زیرزمینی را تخلیه می‌کنند که تنها 180.5 میلیون متر مکعب آن به مصارف ضروری شرب و کشاورزی می‌رسد. این نشان می‌دهد که حتی قنات‌های فعال نیز تحت فشار منابع محدود آب زیرزمینی قرار دارند.”
بررسی توزیع جغرافیایی قنات‌های استان نشان می‌دهد که شهرستان شازند بیشترین تعداد قنات‌های فعال را در خود جای داده، در حالی که شهرستان‌های اراک، خمین و کمیجان با بیشترین تعداد قنات‌های خشکیده مواجه هستند. مرادی علت اصلی این وضعیت بحرانی را “افت شدید سطح آب‌های زیرزمینی در این مناطق” عنوان کرد و بر ضرورت اتخاذ تدابیر فوری برای مدیریت پایدار منابع آب تاکید نمود.
قنات؛ شاهکار مهندسی ایرانی در گذر تاریخ
ایجاد قنات، این روش هوشمندانه و پایدار تامین آب، ریشه در اعماق تاریخ فلات ایران دارد. این سیستم‌های منحصربه‌فرد آب‌رسانی زیرزمینی که از یک مادرچاه و شبکه‌ای پیچیده از تونل‌های زیرزمینی تشکیل شده‌اند، آب را با بهره‌گیری از نیروی ثقل و بدون نیاز به پمپاژ از سفره‌های آب زیرزمینی به سطح زمین منتقل می‌کنند. قنات‌ها به دلیل کارایی بالا در استخراج آب و سازگاری با شرایط اقلیمی خشک و نیمه‌خشک، قرن‌ها به عنوان شریان‌های اصلی حیات در این مناطق مورد استفاده قرار گرفته‌اند و به گواه اسناد تاریخی، از ابداعات درخشان مهندسان ایرانی به شمار می‌روند. این سازه‌ها نه تنها ارزش اقتصادی داشته‌اند، بلکه نقش مهمی در شکل‌گیری الگوهای سکونت، کشاورزی و فرهنگ جوامع محلی نیز ایفا کرده‌اند.
خشکسالی و برداشت بی‌رویه؛ قاتلان خاموش قنات‌ها
مدیر دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای مرکزی، در تشریح دلایل اصلی مرگ تدریجی قنات‌های استان، به دو عامل اساسی اشاره کرد: “مهمترین عامل خشک شدن قنات‌ها، افت نگران‌کننده سطح آب‌های زیرزمینی است که ناشی از برداشت بی‌رویه و غیراصولی از این منابع ارزشمند طی سال‌های اخیر بوده است. در کنار این عامل انسانی، تغییرات اقلیمی و کاهش چشمگیر نزولات جوی در بسیاری از مناطق استان نیز تاثیرات مخربی بر تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی و در نتیجه، دبی آب قنات‌ها داشته است.”
وی کمبود بارندگی و استفاده گسترده از پمپ‌های آب را از دیگر عوامل تسریع‌کننده مرگ قنات‌ها دانست و افزود: “تغییرات آب و هوایی و کاهش میزان بارندگی، ابتدا منابع آب زیرزمینی را تحت تاثیر قرار داده و به دنبال آن، جریان آب در قنات‌ها به شدت کاهش یافته است. همچنین، با افزایش جمعیت و نیاز روزافزون به آب برای مصارف کشاورزی و شهری، استفاده بی‌رویه از پمپ‌های برقی و افزایش بی‌سابقه برداشت از منابع آبی، تعادل هیدرولوژیکی دشت‌ها را بر هم زده و حیات قنات‌ها را به خطر انداخته است.”
مرادی با انتقاد از بی‌توجهی به امر نگهداری قنات‌ها تاکید کرد: “متاسفانه، بسیاری از قنات‌ها به دلیل عدم توجه کافی به تعمیر و نگهداری دوره‌ای، دچار آسیب‌های ساختاری شده و در نهایت خشک شده‌اند. مرمت و لایروبی منظم قنات‌ها می‌تواند نقش مهمی در حفظ کارایی آن‌ها داشته باشد و لازم است دستگاه‌های ذیربط در این خصوص اقدامات جدی و موثری را انجام دهند.” وی همچنین تغییر الگوی کشت و نیازهای متنوع آبی محصولات جدید را از دیگر عوامل غیرمستقیم موثر بر وضعیت قنات‌ها برشمرد و خواستار مدیریت جامع و یکپارچه منابع آب در استان شد.
احیای قنات‌های خشکیده و حفظ قنات‌های فعال استان مرکزی، نیازمند یک عزم ملی و برنامه‌ریزی بلندمدت است. مدیریت صحیح مصرف آب در بخش‌های کشاورزی، صنعت و شرب، جلوگیری از برداشت‌های غیرمجاز از منابع آب زیرزمینی، ترویج روش‌های نوین آبیاری، و احیای سنت‌های دیرینه نگهداری قنات‌ها، از جمله اقداماتی است که می‌تواند از نابودی این میراث ارزشمند جلوگیری کرده و امید را به حیات دوباره در رگ‌های خشکیده این سازه‌های آبی جاری سازد. بی‌توجهی به این مسئله، نه تنها به از بین رفتن یک شاهکار مهندسی باستانی منجر خواهد شد، بلکه امنیت آبی و پایداری زیست‌محیطی استان مرکزی را نیز به خطر خواهد انداخت.
